Krytyczne myślenie

Myślenie krytyczne jest specyficzną formą aktywności intelektualnej. Jego wyróżnikiem jest nastawienie badawcze. Podporządkowane jest dążeniu do odkrycia prawdy (adekwatnego opisu świata), co odróżnia je chociażby od myślenia magicznego, ideologicznego (uzależnionego od jednej idei) czy perswazyjnego (nastawionego na przekonanie kogoś do przyjęcia naszego punktu widzenia lub skłonienia go do działania zgodnego z naszym interesem).

Myślenie krytyczne to myślenie racjonalne, analityczne, ceniące logiczne wnioskowanie, szukające rzeczywistych (a nie wyimaginowanych) reguł i powiązań, próbujące odtworzyć fakty a następnie, na ich podstawie, budować interpretacje i teorie, z zachowaniem twardych reguł badawczych (sformułowanie problemu, postawienie hipotezy, opracowanie procedury weryfikacyjnej, testowanie, wyciągnięcie wniosków, potwierdzenie lub odrzucenie hipotezy itd.). To umiejętność wprowadzania związków między faktami, interpretowania ich i budowania z nich większych całości.

Bardzo ważnym elementem myślenia krytycznego jest zdolność do rozpatrywania rzeczy i zjawisk z wielu różnych punktów widzenia. Osoby myślące krytycznie są świadome własnych ograniczeń – są skłonne do autorefleksji. Unikają, a przynajmniej starają się unikać, uprzedzeń. Mają zdolność do wielokontekstowego widzenia świata, jako różnorodnego, z mnóstwem odcieni.

Analizowanie różnych perspektyw umożliwia zrozumienie, jak wiele jest sposobów opisywania świata. I że każdy z nich jest na swój sposób uzasadniony. Ale też to, że te odmienne ujęcia nie przeczą temu, że rzeczywistość ma jednak określoną formę. Istnieją pewne niepodważalne fakty. W końcu góra ma jeden kształt niezależnie od tego, że z perspektywy każdego obserwatora wygląda nieco inaczej. I że można go odtworzyć, choć wymaga to sporego wysiłku.

Konieczność uczenia krytycznego myślenia jest konsekwencją ekspansji fałszywych czy uproszczonych interpretacji świata. Jesteśmy zalewani falami opinii, wyobrażeń, przekonań. Wśród nich jest wiele tzw. fake newsów. Żyjemy w czasach informacyjnego chaosu. Dziewiętnastowieczna szkoła zmagała się z niedostatkiem danych, szkoła XXI wieku staje się bezradna wobec ich nadmiaru. Upadły wielkie opowieści, które zbierały je w całość i dawały odbiorcom pewną przetworzoną opowieść o świecie. Dzisiaj musimy sami wybierać.

Tymczasem współczesna szkoła w bardzo niewielkim stopniu przygotowuje młodych do krytycznej analizy rzeczywistości. Nauczyciele poddani presji ze strony dyrekcji i rodziców pędzą z realizacją programu. Liczą się punkty, wyniki, oceny, rankingi. Brakuje czasu na dogłębne analizy tekstów, na dyskusje, debaty, polemiki.

Co więcej, dominujący sposób nauczania powoduje, że szkoła jest przeciwskuteczna także w procesie przekazywania informacji (niezbędnych w procesie krytycznej analizy świata). Młodzi ludzie świeżo po maturze niewiele z niej pamiętają. Uczyli się, by zdać. Jeśli chcemy by uczniowie wynosili z lekcji sensowną wiedzę, którą będą umieli wykorzystać - musimy zmienić podejście do edukacji.

Jeśli nauczyciel będzie systematycznie zwracać uwagę uczniów, na to jak wiele fałszerstw ich otacza, jeśli będzie pokazywał ich przykłady, jeśli nauczy ich krytycznej postawy wobec informacji w Internecie to wykona kolosalną pracę, której nie zastąpią nowoczesne programy. Jednak jeszcze więcej uzyska wtedy, gdy postawi na aktywność uczniów, jeśli będzie pracował metodą projektu (która ma charakter stricte naukowy, od problemu do rozwiązania za pomocą określonych procedur) czy metodą eksperymentu (ale nie pokazu!, tylko realnego zaangażowania uczniów w prowadzenie badań).

Ponieważ największym wyzwaniem jest dzisiaj radzenie sobie z ogromną ilością treści w Internecie uczniowie winni ćwiczyć kompetencje krytycznego myślenia właśnie w oparciu o zasoby internetowe.

Aby rozwijać umiejętność krytycznego myślenia warto stawiać przed uczniami zadania, ktore będą wymagały wielu umiejętności:

- współpracy w grupie (umiejętność rozdzielenia zadań, oszacowania zasobów członków zespołu i ich wykorzystania), - sprawnego komunikowania się,

- planowania i zarządzania czasem,

- kreatywności (twórczego i praktycznego działania),

- korzystania ze źródeł internetowych (umiejętność eksploracji świata danych, znajomość portali, zasad funkcjonowania sieci, jej zasobów),

- krytycznej analizy informacji,

- stosowania procedur badawczych (budowania hipotez i ich sprawdzania),

- jasnego i komunikatywnego przedstawienia efektów badań,

- obsługi narzędzi cyfrowych (wykorzystania aplikacji i programów).

Aby to było możliwe potrzebujemy jednak innej szkoły niż ta, która zbudowana została na początku XIX wieku - dla rozwiązywania problemów tamtych czasów. Czy nie zabraknie nam odwagi, by ją stworzyć?

Tomasz Tokarz