Badania to badania

Przyznam, że z pewnym zdziwieniem obserwowałem jak często argument typu: "badania mówią to i to" zamykał definitywnie dyskusję. Właściwie, co można było odpowiedzieć - że przeczy temu wieloletnie doświadczenie, obserwacje i intuicja? Badania, to badania. Nagle zawieszał się cały krytycyzm i sceptycyzm - skoro ktoś to zbadał, to musi być prawdziwe. A przecież nikt nie wiedział, jak realnie przebiegały badania, nikt z dyskutujących nie widział danych surowych.

Skąd właściwie wiemy, czy są wiarygodne? A może część z nich to fake newsy? Przykład eksperymentu Zimbardo pokazuje, że jak happening, pozbawiony metod kontrolnych, niepoddany rzetelnej recenzji stał się przedmiotem wiary. Tak - wiary. Mało który naukowiec skłonny był do krytycznego przyjrzenia się badaniom. Zimbardo locuta, causa finita. Dzisiaj wiemy, że zostaliśmy nabrani.

I tak - zadam to pytanie: skąd mamy wiedzieć, czy przy innych klasycznych eksperymentach, konstytuujących psychologię społeczną, nie było inaczej? Eksperyment Milgrama? Też mamy wskazówki sugerujące, że wnioski z badań mogą być co najmniej naciągane. Eksperyment Ascha? Został powtórzony w latach 80-tych w środowisku brytyjskich studentów politechniki i tylko jedna osoba z 396 uległa błędnej większości. Eksperyment obozowy Sheriffa? Znamy opis tylko trzeciej próby - wcześniejsze zakończyła się niepowodzeniem (wcześniej chłopcy nie dali się skonfliktować). Ale o tym już badacze nie napisali.

Zdecydowanie mniej znany od Zimbardo jest Diedrick Stapal. Ale i on zdążył być nazwany cudownym dzieckiem psychologii społecznej. Psycholog kognitywista, gwiazdor nauki, laureat licznych nagród, stały bywalec telewizji. Na jego analizy powoływały się rzesze dyskutantów. Jest tylko mały myk - sfałszował wszystkie swoje badania, opierając się na nieistniejących danych. Wycofano ponad 50 jego tekstów i unieważniono 10 rozpraw doktorskich pod jego kierownictwem. Ale przez wiele lat nie było nikogo kto powiedziałby: sprawdzam!

Krytyczne myślenie to ciągła analiza i postawa sceptyczna - także wobec wyników badań. Nic nie zastąpi racjonalnej postawy wobec rzeczywistości.

Tomasz Tokarz